Gøymt, men ikkje gløymt

I årevis prøvde familie og samfunn å stuva vekk, gøyma dei det ikkje var plass til i samfunnet – fordi dei var annleis, eller fordi ein ikkje makta å ta seg av dei. Ved Valen psykiatriske sjukehus, nede mot sjøen, ligg ein gamal gravplass, lunt mellom over 100 år gamle lauvtre. Det er stille innanfor steinmuren. Nokre få gravstøtter helsar eit siste farvel. Men dei fleste gravene er merkte med ein flat, namnlaus stein i marka. I sjukehusarkivet ligg det kart som fortel kven som ligg her. På dei få gravstøttene som er der, kan ein lesa inskripsjonen «Gøymt, men ikkje gløymt».

Også på andre gravplassar finn ein desse orda som uttrykk for avstand til dei ein var glad i, og som no er borte. Men på denne gravplassen får ein andre assosiasjonar. Mange blei gøymde vekk frå resten av samfunnet på det som var Valen asyl. Men dei næraste, mors- og farshjarta, kunne nok likevel ikkje gløyma.

På gravplassen ligg ein stein i graset til minne om bestefar til Jon Lilletun. Jon hadde alltid visst at bestefaren kom til Valen, og han hadde levd i trua på at han var på sjukehuset i årevis. Arkivet fortalde han at bestefaren var mellom dei aller første pasientane på sjukehuset då det opna i 1912. Men han blei der ikkje lenge; berre kort tid etterpå døydde han av tuberkulose.

Me er komne fleire steg på veg ut av uføret når det gjeld haldningane våre til psykisk sjukdom. Men me har framleis eit stykke igjen å gå. Jon hadde eit ynskje om å besøka gravplassen på Valen, finna grava der bestefaren ligg, og fortelja om han til dei som ville høyra. Men han rakk det ikkje.

I bygda Valen har pasientar vore ein del av kvardagen i fleire generasjonar. Lenge hadde dei fleste som budde her, sjukehuset som arbeidsplass. Dei arbeidde direkte med pasientane eller i støtteapparatet – som snikkar, bakar, kokke, vaskar, bonde osb. I tidlegare tider var pasientar også plasserte i private heimar med tilsyn frå sjukehuset. Pasientar gjekk langs vegane, til og frå «koloniane» der dei budde og arbeidde. Mange av dei tyngste pasientane på Vestlandet budde her ei tid. Sjølv om det ikkje var dei med dei mest alvorlege lidingane ein møtte på butikken til dagleg, fekk barn og vaksne stor toleranseradius av å møta folk som oppførte seg annleis og hadde uventa kommentarar.

No bur eg i denne bygda. Eg meiner å merka at folket her er romslege i møte med ulike typar menneske. Det er ti minutt å gå frå heimen min til sjukehuset. Eg har til gode å høyra at nokon i nabolaget er redde av den grunn. På nærbutikken møter me framleis pasientar til dagleg. Etter tragiske episodar der psykisk sjuke har vore involverte, blir det debattprogram om menneske som er «tikkande bomber». Same dagen står barnebarna mine i kø ved kassa på butikken saman med pasientar og lærer ei lekse for livet som ikkje kan lesast ut av ei lærebok. Dei ser at det er forskjell på folk. Dei vil etter kvart oppdaga kven som er pasienten, og kven som er følgjesmannen. Men dei ser også at dei begge synest det er godt med is ein varm sommardag.

Utdrag frå artikkelen min "Forskjell på folk?" i boka "Røtter og vinger - et "matpakkeseminar i Jon Lilletuns ånd", Svein Helgesen (red.), Portal forlag 2015.