I årevis prøvde familie og samfunn å stuva vekk, gøyma dei det ikkje var plass til i samfunnet – fordi dei var annleis, eller fordi ein ikkje makta å ta seg av dei. Ved Valen psykiatriske sjukehus, nede mot sjøen, ligg ein gamal gravplass, lunt mellom over 100 år gamle lauvtre. Det er stille innanfor steinmuren. Nokre få gravstøtter helsar eit siste farvel. Men dei fleste gravene er merkte med ein flat, namnlaus stein i marka. I sjukehusarkivet ligg det kart som fortel kven som ligg her. På dei få gravstøttene som er der, kan ein lesa inskripsjonen «Gøymt, men ikkje gløymt».
Også på
andre gravplassar finn ein desse orda som uttrykk for avstand til dei ein var
glad i, og som no er borte. Men på denne gravplassen får ein andre
assosiasjonar. Mange blei gøymde vekk frå resten av samfunnet på det som var
Valen asyl. Men dei næraste, mors- og farshjarta, kunne nok likevel ikkje
gløyma.
På
gravplassen ligg ein stein i graset til minne om bestefar til Jon Lilletun. Jon
hadde alltid visst at bestefaren kom til Valen, og han hadde levd i trua på at
han var på sjukehuset i årevis. Arkivet fortalde han at bestefaren var mellom
dei aller første pasientane på sjukehuset då det opna i 1912. Men han blei der
ikkje lenge; berre kort tid etterpå døydde han av tuberkulose.
Me er
komne fleire steg på veg ut av uføret når det gjeld haldningane våre til
psykisk sjukdom. Men me har framleis eit stykke igjen å gå. Jon hadde eit
ynskje om å besøka gravplassen på Valen, finna grava der bestefaren ligg, og
fortelja om han til dei som ville høyra. Men han rakk det ikkje.
I bygda
Valen har pasientar vore ein del av kvardagen i fleire generasjonar. Lenge
hadde dei fleste som budde her, sjukehuset som arbeidsplass. Dei arbeidde
direkte med pasientane eller i støtteapparatet – som snikkar, bakar, kokke,
vaskar, bonde osb. I tidlegare tider var pasientar også plasserte i private
heimar med tilsyn frå sjukehuset. Pasientar gjekk langs vegane, til og frå
«koloniane» der dei budde og arbeidde. Mange av dei tyngste pasientane på
Vestlandet budde her ei tid. Sjølv om det ikkje var dei med dei mest alvorlege
lidingane ein møtte på butikken til dagleg, fekk barn og vaksne stor
toleranseradius av å møta folk som oppførte seg annleis og hadde uventa
kommentarar.
No bur
eg i denne bygda. Eg meiner å merka at folket her er romslege i møte med ulike
typar menneske. Det er ti minutt å gå frå heimen min til sjukehuset. Eg har til
gode å høyra at nokon i nabolaget er redde av den grunn. På nærbutikken møter
me framleis pasientar til dagleg. Etter tragiske episodar der psykisk sjuke har
vore involverte, blir det debattprogram om menneske som er «tikkande bomber».
Same dagen står barnebarna mine i kø ved kassa på butikken saman med pasientar
og lærer ei lekse for livet som ikkje kan lesast ut av ei lærebok. Dei ser at
det er forskjell på folk. Dei vil etter kvart oppdaga kven som er pasienten, og
kven som er følgjesmannen. Men dei ser også at dei begge synest det er godt med
is ein varm sommardag.
Utdrag frå artikkelen min "Forskjell på folk?" i boka "Røtter og vinger - et "matpakkeseminar i Jon Lilletuns ånd", Svein Helgesen (red.), Portal forlag 2015.
